Cementownie

Wynalazek sztucznego materiału wiążącego, jakim był cement portlandzki, opatentowany przez Anglika Josepha Aspdina w 1824 roku, zapoczątkował w latach dwudziestych XIX wieku prawdziwą rewolucję  w dziedzinie technologii budowlanej. Materiał ten okazał się niezwykle wytrzymały, głównie dzięki prażeniu go w bardzo wysokiej temperaturze dochodzącej do 1450 stopni Celsjusza (stąd wynikała jego przewaga nad stosowanymi wcześniej cementami naturalnymi, prażonymi w dużo niższych temperaturach). Odpowiednie pokłady margla, czyli kamienia wapiennego z dużą domieszką minerałów ilastych na którym leży znaczna część Opola, okazały się wspaniałym surowcem do produkcji cementu portlandzkiego. Dodatkowym atutem było też dogodne połączenie z zagłębiem węglowym. Dlatego rozwijający się w drugiej połowie XIX wieku przemysł cementowy oraz rozwój kolejnictwa stały się jedną z głównych podstaw rozwoju gospodarczego Opola. W 1845 roku Nowa Wieś Królewska liczyła 83 domy oraz 838 mieszkańców. Od tego czasu nastąpił gwałtowny rozwój miejscowości, tym bardziej, że kolej żelazna prowadziła przez samą miejscowość gdzie w latach 1908–1909 nastąpiła rozbudowa sąsiadujących z Nową Wsią Królewską węzłów kolejowych opolskiego i groszowickiego. Wszystko to umożliwiło uruchomienie w Opolu dużych cementowni. W 1914 r. cementownie zatrudniały 2333 pracowników. Rekrutowali się oni przeważnie spod opolskich wsi, w których uwłaszczenie chłopów, przeprowadzone w połowie XIX wieku, zwolniło bardzo dużo rąk do pracy. Nic dziwnego, że około 1900 r. liczba mieszkańców Nowej Wsi Królewskiej wynosiła przeszło 4000.

Kilkadziesiąt lat od wynalezienia cementu portlandzkiego Opole było już jednym z najważniejszych ośrodków europejskiego przemysłu produkującym to spoiwo, które Joseph Aspdin opatentował w roku 1824 pod nazwą Portland cement. Pierwsza opolska wytwórnia cementu portlandzkiego powstała w 1857 roku (w tym samym roku uruchomiono też pierwszą fabrykę cementu na ziemiach polskich w Grodźcu koło Będzina). Była pierwszą na Śląsku i piątą z kolei fabryką cementu portlandzkiego na świecie.

Cementownia ta, znana jako „Portland-Cement-Fabrik” została  zbudowana przez spółkę akcyjną, na czele której stanął Friedrich Wilhelm Grundmann. Budowę fabryki sfinansowali głównie przemysłowcy z Hamburga. Pierwotnie usytuowano ją  na południu od dzisiejszego dworca głównego, w miejscu obecnego zakładu OZAS-ESAB Sp. z o.o. (ul. Struga 10). W pierwszych latach funkcjonowania zakład nie przynosił zysków. Koszty produkcji, nabycia gruntów i budowy okazały się wyższe niż szacowano. Pięć lat później tj. w 1862 roku spółka się rozwiązała a całość odkupił Grundmann. Zmodernizował i rozbudował zakład aż do dzisiejszej ulicy św. Jacka, w miejscu obecnego Zespołu Szkół Zawodowych im. St. Staszica (ul. Struga 16). Pragnę w tym miejscu nadmienić, iż w tamtym czasie ulica Krakowska nie kończyła się przy dzisiejszej ulicy 1 Maja, lecz łączyła się w linii prostej z ulicą Struga. Te dwie ulice – Krakauerstr. i Groschowitzerstr. dzielił przejazd kolejowy z rogatkami. Po modernizacji zakładu poprawiła się jakość cementu, wzrósł popyt, szczególnie w górnośląskim okręgu przemysłowym. Był to pomysł na zrobienie dużych pieniędzy. 

To też nie ma się co dziwić, że za przykładem Grundmanna poszedł właściciel browaru (założonego w 1836 r.)  na Wilhelm Platz (dziś plac Kopernika) – Heymann Pringsheim a za nimi inni.

I tak, w niedługim czasie w Opolu i okolicy „wyrosło” dziewięć cementowni (łącznie w powiecie jedenaście), z czego na terenie Nowej Wsi Królewskiej i jej obrzeżach powstało – Uwaga !  5 cementowni. To one stworzyły tak charakterystyczny dla miasta i najbliższej okolicy pejzaż przemysłowy. Już na międzynarodowej wystawie w Paryżu w 1867 roku cement opolski uzyskał premię i wyróżnienie. Dwie pierwsze cementownie prawie z sobą sąsiadowały, bo cementownia Heymanna Pringsheima (zarejestrowana pod nazwą Pringsheimisches Werk zu Koniglich Neudorf) zbudowana w 1865 roku mieściła się gdzie obecnie istnieje zakład „Ovita-Nutricia”, przy ulicy Marka z Jemielnicy 1. W roku 1871 rozpoczęto budowę trzeciej cementowni w Groszowicach, wówczas pod Opolem. We wrześniu 1872 roku zarejestrowano spółkę, która ustanowiła własność  cementowni pod nazwą Schlesische Aktien Gesellschaft fur Portland-Cement-Fabrikation zu Groschowitz bei Oppeln (zamknięta jako ostatnia w 2000 r.). Dwa lata później (w 1874 r.) powstała czwarta cementownia pod nazwą „L. Schottlander” Portland-Cement-Fabrik in Oppeln (obecna cementownia „Odra”, funkcjonująca do dziś jako jedyna w Opolu). Zbudował ją wrocławski potentat przemysłowy Lobel Schottlander i do 1888 roku była prywatną fabryką tej rodziny. Po sprzedaży zakładu w 1888 roku Spółka Akcyjna Oberschlesische Portland-Cement-Fabrik A.G. rozbudowała i zmodernizowała cementownię, którą odtąd nazywano „Oppelnhafen”. Na terenie NWK powstały w następnych latach jeszcze trzy cementownie: W 1884 roku w pobliżu dworca towarowego, przy ulicy Torowej, kupiec opolski Adolf Giesel zbudował cementownię „A. Giesel & Co”. W latach po I wojnie światowej produkcja cementu w tym zakładzie została wstrzymana a podczas II wojny światowej zakład  zajmował się produkcją betonu. Po 1945 roku zakład nie został odbudowany po zniszczeniach dokonanych przez Armię Czerwoną. Na miejscu tej cementowni, tylko częściowo zburzonej, miały swoją siedzibę i magazyny przedsiębiorstwo „Elmet”, później magazyny odzieżowe sieci Outlet Polska Group, następnie przez osiem lat dział Fiberglass Fabrics s.c., który przeniósł się w 2023 r. do Grodkowa. Od września 2023 r. w halach dawnej cementowni Giesel, przy ul. Torowej 6 mieści się Firma HBR PRO Sp. z o.o. właściciel marki HELP BAG produkujący zestawy awaryjne/ewakuacyjne. Tak zwane „bezpieczeństwo w jednym plecaku” w ocenie Wydziału Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego zostało ocenione, jako skuteczne i wartościowe rozwiązanie, które może pomóc w zabezpieczeniu siebie i swoich bliskich w trudnych okolicznościach, dlatego zasługuje na polecenie (www.helpbag.eu). Dobrze, że mamy taką firmę w miejcu, które dawniej również spełniało ważną rolę dla przemysłu opolskiego. Na początku jat pięćdziesiątych, na pozostałym terenie cementowni Giesel wybudowano szkołę z internatem – Zespół Szkół Zawodowych nr 3 (obecnie siedziba Centrum Kształcenia Praktycznego).  W 1900 r. powstała przy dzisiejszej alei Przyjaźni cementownia Cement-Fabrik in Kgl. Neudorf bei Oppeln (później zwana w skrócie Kgl. Neudorf a po 1945 roku „Bolko”), czynna do 1978 r., oraz cementownia Portland-Cement-Fabrik „Stadt Oppeln” (później „Piast”), położona na skraju Nowej Wsi Królewskiej, przy obecnej ul. Armii Krajowej, zamknięta w 1977 r. W latach 1906-1908 na północ od miasta powstały dwie najmłodsze cementownie – „Silesia” w Zakrzowie, przy dzisiejszej ulicy Kępskiej (1906/1907 r.) i cementownia „Frauendorf” we Wróblinie (1908 r.). Obie cementownie przetrwały do 1945 roku.

Jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku powstały dwie cementownie poza Opolem – w Szymiszowie: Fabrik E. Tillgner in Schimischow w 1889 r. i Strzelcach Opolskich: Oberschlesische Portland-Cement-undKalkwerke AG Gr. Strehlitz w 1898 r. Ta pierwsza, zniszczona w 1921 roku w trakcie walk powstańczych nigdy nie uruchomiła na nowo produkcji.

Pierwsza wojna światowa oraz okres bezpośrednio po niej nader ujemnie odbiły się na opolskim przemyśle cementowym i wapienniczym. Znaczny spadek produkcji spowodowany był między innymi trudnościami w dostawie węgla, brakiem siły roboczej, a przede wszystkim zmianami politycznymi jakie zaszły po pierwszej wojnie światowej. Trudna sytuacja zmusiła do połączenia się w 1926 roku cementowni opolskich (z wyjątkiem cementowni „Oppelnhafen”) w spółkę akcyjną. Po 1933 roku, to jest dojściu Hitlera do władzy i związanej z tym militaryzacji gospodarki niemieckiej, produkcja przemysłowa zaczęła wzrastać. Po drugiej wojnie światowej przemysł cementowy stał się „strategicznym” dla nowej ojczyzny. Z ośmiu cementowni czynnych w Opolu i na obrzeżach uruchomiono tylko cztery – cementownię „Groszowice” (zamknięta w 2000 r.), „Bolko” (zamknięta w 1979 r.), „Piast” (zamknięta w 1979 r.) i ostatnia – cementownia „Odra” odbudowana dopiero w 1951 roku, funkcjonuje do dziś jako najstarsza w Europie i jedyna w Opolu. Jednak w pogoni za zyskiem przestano dbać o środowisko i zdrowie mieszkańców. Ludzie coraz mniej kochali swoje zakłady, a coraz częściej upatrywali w nich źródło chorób. Czas pokazał, że mieli rację. Niestety, cementownie przyczyniły się również do degradacji naszego środowiska. Trzy najstarsze wyrobiska pomarglowe o łącznej powierzchni 11,30 ha, należące dawniej do cementowni Grundmanna, Pringsheima i Giesela, usytuowane przy ulicy Torowej i alei Przyjaźni, w latach od 1945 do sierpnia 1995 roku eksploatowane były jako miejskie wysypisko odpadów komunalnych. Dopiero 1 czerwca 1994 roku Wydział Ochrony Środowiska U. W. w Opolu zobowiązał gminę do opracowania projektu rekultywacji tego terenu. Prace te rozpoczęto w grudniu 1998 roku i zakończono w listopadzie 2000 roku. Dobrze, że nie dymi nam dzisiaj dziewięć, czy nawet jedenaście opolskich cementowni…Po niektórych z nich pozostała architektura. Dziś niektóre z tych zabytków przemysłowych zostały pięknie zagospodarowane. Nie burzmy ich i nie dewastujmy. Nie istnieje bowiem taka sytuacja w której człowiek mógłby się znaleźć poza obrębem jej wpływów. Wskutek stałej obecności w życiu człowieka ta postindustrialna architektura kształtuje jego byt i świadomość duchową. To, co pozostało po opolskich cementowniach należy więc do dziedzictwa kultury materialnej naszego regionu i powinno być objęte szczególną ochroną konserwatora zabytków i codzienną dbałością oraz szacunkiem nas mieszkańców.

W historii współczesnej, oprócz czynnej cementowni „Odra” powstały na Opolszczyźnie dwie cementownie. W 1976 roku ruszyła nowa cementownia w Strzelcach Opolskich, która przetrwała do grudnia 2004 roku, oraz cementownia „Górażdże” w miejscowości Chorula koło Opola. Budowana  przez cztery lata ruszyła z produkcją w 1977 roku i jest dziś największą cementownią w Europie. To za sprawą dwóch nowych linii produkcyjnych, które mogą wytworzyć nawet 5 milionów ton cementu rocznie, co stawia ten zakład na pierwszym miejscu wśród tego typu obiektów w całej Europie!

Dziś mamy w Polsce 13 cementowni (gdzie jeszcze na początku XX wieku tylko w samym Opolu i okolicy było ich 9!). Warto jednak wspomnieć, że cementownie w Polsce są najnowocześniejsze w Europie, a pod względem wielkości produkcji cementu Polska w 2020 roku znalazła się w tym regionie na drugim miejscu.

Joachim Sosnowski  VI 2023 r.

O szczegółach historii przemysłu cementowego w Opolu i powstania pierwszej cementowni polecam stronę zaprzyjaźnionej znawczyni tematu – Teresy Kudyby pod adresem: https://www.dladziedzictwa.org/2023/04/26/teresa-kudyba-opolskie-biale-zloto-z-cyklu-cementownie-slaska-opolskiego-grundmann/

Cementownia Grundmann (Portland-Cement-Fabrik in Oppeln).1857 r.

Cementownia Grundmann 2

Cementownia Pringsheim (Pringsheimisches Werk zu Koniglich Neudorf). 1865 r.

Cementownia Groszowice (Schlesische Aktien-Gesellschaft fur Portland-Cement-Fabrikation zu Groschowitz bei Oppeln). 1872 r.

Cementownia Groszowice 2

Cementownie Odra („L.Schottlander” Portland-Cement-Fabrik in Oppeln). Oppelnhafen. 1874 r.

Cementownia Odra. Zdjęcia Fryderyka Kremsera uratowane z powodzi w 1997 r.

Cementownia Odra. Zdjęcia Fryderyka Kremsera 2

Cementownia A. Giesel & Co (Portland-Cement-Fabrik vormals A. Giesel). 1884 r.

Cementownie Bolko (Cement-Fabrik in Kgl. Neudorf bei Oppeln). Kgl. Neudorf. 1900 r.

Cementownia Bolko. Lata 70.te

Cementownia Piast (Portland-Cement-Fabrik Stadt Oppeln). 1908 r.

Cementownie poza dawnym Opolem:

Cementownia Silesia (Silesia Neue Oppelner Portland-Zementfabrik Aktiengesellschaft). 1906/1907 r. Cementownia Wróblin (Oppeln-Frauendorfer Portland-Cementwerke Aktiengesellschaft in Breslau). 1908 r.